Təhsil bloqu

Peşə-ixtisas seçimi

             “İş zövqlü olanda əyləncəli,

sadəcə vəzifə olanda isə yorucudur.”

Maksim Qorki

Müasir dövrdə ən dəyərli kapital insan kapitalıdır. Bu baxımdan insana qoyulan investisiya çox önəmlidir. Uzunmüddətli hədəflər fonunda təhsilin verdiyi reputasiyanın insana qoyulan ən dəyərli sərmayə olduğu inkarolunmaz faktdır. Sokratın “təhsilin bahalı olduğunu düşünənlər bir də cəhalətin nəticəsini hesablasınlar” fikrindən yola çıxaraq hələ eramızdan əvvəl deyilmiş bu sözlərin çağımızda nə qədər həqiqət payı olduğunu bir də Siz düşünün...

Qarşıdan 2024/2025-ci tədris ili üzrə ali və orta ixtisas, o cümlədən peşə təhsili müəssisələrinə peşə-ixtisas seçimi prosesi gəlir. Bu prosesdə istər 9 illik, istərsə də 11 illik bazada hər hansı bir təhsil müəssisəsinə qəbul olmaq nə qədər önəmlidirsə, düzgün peşə-ixtisas seçimi etmək də o qədər vacibdir. Peşə-ixtisas seçimi insan həyatında ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən, onun gələcək karyerasının formalaşmasında önəmli rol oynayan amildir. Bu baxımdan peşə-ixtisas seçimi ərəfəsində yeniyetmələrin hansı nüanslara diqqət etmələri lazım olduğuna təkrar-təkrar baxmaqda fayda var. Ötən il olduğu kimi bu il də gənclərin peşə-ixtisas seçimində diqqət etməli olduqları məqamlar barədə öz fikir və düşüncələrimi bölüşməyə çalışacam.

İnsanın həyatında təhsil prosesi önəmli olduğu qədər, peşə-ixtisas seçimi, gələcək karyerasının düzgün formalaşdırılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi ədəbiyyatlarda peşə ilə ixtisas arasında fərqlər olduğu qeyd edilir. Belə ki, peşə daha geniş məfhum kimi xarakterizə olunduğu halda, ixtisasa isə peşənin nisbətən dar, konkret bir sahəsi üzrə olan məşğuliyyət növü məna verilir. Karyera isə insan oxumağı-yazmağı bacardığı andan başlayan, müasir dövrümüzdə onun həyatı boyunca davam və inkişaf edən bir proses kimi ifadə olunur.

Peşə-ixtisas seçimi barədə düşünərkən nələrə diqqət etməli olduğumuzu əsalandırmağa çalışsaq görərik ki, bəzən gənclər öz qabiliyyətlərini doğru müəyyən edə bilmirlər. Peşəsində öz sözünü demiş, cəmiyyətə töhfə verən insanların demək olar ki, hamısı öz bacarıqlarını ortaya qoyan insanlardır. Onlar öz güclərini peşələrində tətbiq edirlər. Gənclər öz bacarıqlarına uyğun olaraq peşə-ixtisas seçimi etməlidirlər.

Düzgün qərar qəbuletmə qabiliyyəti insanın ən üstün özəlliklərindən hesab olunur. Bu baxımdan peşə-ixtisas seçimi edərkən veriləcək qərarı əslində insanın həyatına təsir edəcək bir qərar hesab etmək olar.  Gələcək həyatınız, işiniz barədə qərar verərkən nə istədiyinizi doğru müəyyən etməyiniz lazımdır. Peşəsini yaxşı bilən, cəmiyyətə töhfə verən insanlar işlərini sevirlər. Bunları edərkən işlərindən zövq alırlar. Əslində məktəb həyatı boyunca nə istədiyinizi müəyyən etməyiniz lazımdır. Buna uyğun olaraq seçim etməlisiniz. Seçdiyiniz peşəni o işin sahiblərindən öyrənərək seçsəniz, seçiminizdə daha rahat olarsınız. Həmçinin xarakterinizə, bacarıqlarınıza uyğun seçim etməsəniz gələcəkdə işinizdən zövq almaya bilərsiniz.

Peşə seçərkən həmin peşənin sosial töhfəsini nəzərə alanlar öz peşələrindən daha çox zövq alır, inkişaf edirlər. Xoşbəxt və mənalı bir həyat üçün cəmiyyətə fayda vermək şərtdir. Seçim edərkən peşələrə sosial faydalılıq baxımından da baxılmalı və buna uyğun qərar verməlisiniz.

Ümumilikdə araşdırmalar göstərir ki, yaxın gələcəkdə 69 milyon iş yeri yaradılması nəzərdə tutulduğu halda, 83 milyon iş yerinin ləğv edilməsi proqnozlaşdırılır və növbəti beş ildə qlobal əmək bazarının dəyişimi indiki sürəti ilə davam edərsə 14 milyon iş yerinin ixtisar olunacağı gözlənilir. (Dünya İqtisadi Forumu 2023, İş Sahələrinin Gələcəyi hesabatının analizi)

Başqa bir araşdırmaya nəzər salsaq, görərik ki, gələcəkdə bizim bilmədiyimiz kifayət qədər peşələr yaranacaq. Belə ki, alimlərin gəldiyi qənaətə görə 2017-ci ildə doğulan uşaqların 68%-nin görəcəyi iş hələ kəşf olunmayıb.

Ümumiyyətlə peşə-ixtisas seçimində problemlərin olmadığını da demək yanlış olar. Çünki gənclərin gələcək mütəxəssis kimi uğurları onların etdikləri seçimlərindən aslıdır. Bu baxımdan hər bir gəncin seçim etməzdən əvvəl sahib olmaq istədiyi ixtisasın, peşənin mahiyyətini dərk etməsi, onu hərtərəfli təhlil edib, bütün digər cəhətləri nəzərə alması zəruridir.

Peşə seçərkən bacarıqlarınızdan istifadə edə biləcəyiniz, nə istədiyinizi və bunu etməkdən məmnun olduğunuz, eyni zamanda cəmiyyətə töhfə verə biləcəyiniz bir peşəni seçin. Yalnız bundan sonra həyatınızın geri qalanını xoşbəxt və mənalı yaşaya bilərsiniz. Bu zaman isə işindən razı qalanların sayı artacaq, həm fərdlər, həm də cəmiyyət sözün hər mənasında qazanacaq.

Bayramov Ruslan

Qurtuluş Hazırlıq Kursları, direktor, təhsil eksperti

byrmovruslan@gmail.com

050 322 50 43 // 055 273 50 43

Kitab oxumağın faydalarını hər birimiz çox yaxşı bilirik. Təbii, hər kəsin maraq dairəsinə aid olan kitablar var. Oxumaq, öyrənmək çox önəmlidir. Artıq elə bir dövrdə yaşayırıq ki, informasiya əldə etmək çox asandır. Həmçinin, asan olduğu qədər də sağlam informasiya əldə etmək o qədər də çətindir. Bütün dövrlərdə kitablar ən yaxşı informasiya mənbəyi rolunu oynamışdır. Bizim cəmiyyətimizdə də kitab oxumaq hər zaman təqdir və təşviq olunmuşdur.

Bilgi gücdür desək yanılmarıq. Hələ-hələ o bilginin insanın inkişafında, cəmiyyətin gələcəyinin sağlam təməllər üzərində inşa olunmasında əvəz edilməz rolu varsa... Hər kəsə məlumdur ki, bilgi və bacarıqların formalaşmasında təhsil xüsusi rol oynayır. Bu baxımdan həyatımızın bir parçasına çevrilmiş təhsil prosesi barədə yazılmış kitabları, araşdırmaları, məqalələri oxumaq çox önəmlidir.

Bu gün Sizə dünyaca məhşur təhsil araşdırmaçısı Ken Robinsonun “Siz, övladınız və məktəb” adlı kitabı barədə məlumat vermək istəyirəm. Müəllif bu kitabı əksər kitablarında olduğu kimi Lou Aronika ilə birgə yazmışdır.  Yazar qələmə aldığı bu kitabda sanki valideynlərlə təhsil barəsində səmimi söhbətlər edirmişcəsinə öz fikirlərini, araşdırmalarını, təcrübələrini paylaşır. O qeyd edir ki, təhsil bütün valideynləri narahat edən bir məsələdir. Yazar müasir dövrümüzdə təhsili minalanmış əraziyə bənzədir və vurğulayır ki, bu ərazidə atılacaq yanlış addım həyat bahasına başa gələ bilər...

Müəllif kitabda təhsilin özündə xeyli məsələni ehtiva etdiyini qeyd edir. Uşaqlarımızın həyatlarını daha səmərəli keçirmələri üçün təhsili əsas vasitə olaraq görür. O təhsilin bütün pillələrinin insanın inkişafında, gələcəyinin, karyerasının formalaşmasında rolu olduğunu qeyd edir. Həmçinin, müəllif bu kitabında xüsusilə məktəb dövründən bəhs edərək vurğulayır ki, Sizin övladınızın məktəb dövrü Sizin keçirdiyiniz məktəb dövründən fərqlənir. Yəni bu iki dövr arasında ciddi fərqlər var və Siz bu fərqləri gözardı edə bilməzsiniz...

Müəllif kitabda öyrənmə prosesindən, müxtəlif proqramlardan, müəllimin öyrənmədəki rolundan, test və digər qiymətləndirmə vasitələrindən misallarla bəhs edir, öz fikir və düşüncələrini bölüşür. O həmçinin məktəb dövründə valideynlərin rolundan, övladlarını tanımalı olduqlarından, onların potensial və maraqlarını doğru müəyyən etməyin önəmindən bəhs edir.

Ken Robinson əsrimizdə informasiya texnologiyalarının, sosial şəbəkələrin və digər platformaların təhsildəki rolundan, həmçinin mühitin keyfiyyətə təsirindən geniş bəhs edir...

Beləliklə rahatlıqla demək olar ki, əgər Sizin övladınız məktəblidirsə bu kitabı oxumalısınız. Orijinalı ingiliscə olan bu kitab qərb cəmiyyətinin təhsil həyatını, həmin millətlərin təhsilə baxışını özündə ehtiva etsə də, həm türk dilində, həm də Azərbaycan dilində olan tərcümədən oxumağa dəyər bir kitabdır.   

Müasiri olduğumuz dövrdə baş verən sürətli inkişaf məktəblərin qarşıdakı illərdə böyük dəyişikliklərə uğrayacağının proqnozunu verməyə imkan verir. Yaxın gələcəkdə tamamilə informasiya texnologiyaları ilə transformasiya olunmuş təhsil sistemlərinin şahidi olacağımıza Yaponiyanın “robot şagird” layihəsi timsalında əmin ola bilərik.

XXI əsr çağırışlarına nəzər salsaq görərik ki, təhsil sistemlərində baş verən və ehtimal olunan dəyişikliklər texnologiyanın inkişafı ilə özünü aktiv şəkildə göstərir. Proseslərin gedişatı onu deməyə əsas verir ki, bu tendensiya hələ uzun müddət davam edəcək. Virtual reallıq, süni intellekt şagirdlərin öyrənmə prosesinə, öyrənmə keyfiyyətinə, həmçinin onların məktəb həyatına öz təsirini daha da geniş formada göstərəcək.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi texnologiyanın inkişafı özünü təhsil prosesində müxtəlif formalarda göstərir. Bunlardan ən bariz nümunəsi kimi Yaponiyanın “robot şagird” layihəsi olduğunu söyləyə bilərik.

Məktəb təhsili yarandığı gündən özü ilə bərabərində davamiyyət problemini də gətirmişdir. Müxtəlif həll yolları fonunda, yaponlar özlərinə məxsus, daha fantastik görünən bir həll yolu fikirləşiblər. Belə ki, yapon mütəxəssislər ildən-ilə artan şagird davamiyyəti problemini aradan qaldırmaq üçün məktəblərə şagirdlərin əvəzinə “robot şagird” göndərməyi planlaşdırırlar.

Yapon məktəblərində şagirdlərin davamiyyət probleminin müxtəlif səbəbləri var. Bu problemlərin daha qabarıq olanı şagirdlərdən gözlənilən yüksək akademik nəticə, həmçinin dərsdə göstərilməsi tələb olunan performansdır. Şagirdlərin məktəbdə göstərdikləri nəticə onların universitetə qəbul olmaları üçün yetərli olmadığına görə dəsrdən sonra da hazırlaşmağa məcbur olurlar ki, bu və digər gözləntilər də öz növbəsində şagirdlərin məktəbdən yayınmasına səbəb olur.

Həmçinin Yaponiyada şagirdlərin öz həmyaşıdlarının zorakılığına məruz qalması ölkənin bəzi bölgələrində məktəbdən yayınma hallarının geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Məktəb davamiyyətinin başqa biri səbəbi də “hikikomori” adı verilən bir problemdir.

Hikikomori Yaponiyaya xas, getdikcə daha da artan sosial problemdir ki, gənclərin toplumdan qoparaq evlərinə qapanması və sosial münasibətlərini minimuma endirməsini ifadə edir. Yaponiyada bu problemdən 500 000 ilə 2 000 000 insanın əziyyət çəkdiyi ehtimal olunur. Hər iki cinsdən olan insanların əziyyət çəkdiyi bu problemin səbəbi bilinməsə də, gənclər arasında geniş yayılmasının əsas səbəbi kimi müxtəlif sosial travamalar və yüksək akademik gözləntilər olduğunu söyləmək olar.

Robot şagird layihəsinin həyata keçirilməsi planlaşdırılan Kumamoto şəhəri Yaponiyanın cənub-qərbində Kumamoto körfəzində yerləşir. Bu şəhərin 740 000-dən çox əhalisi əhalisi var. 2022-ci ilin statistikasına əsasən Kumamotoda əvvəlki illərlə müqayisədə şagirdlərin davamiyyət problemi 100% artmışdır.

Kumamoto şəhərinin bəzi məktəblərində şagirdlərin evdə daha rahat öyrənməsi üçün sinif otaqlarında onların yerinə robotlarını yerləşdirməyi planlaşdıran mütəxəssislər bununla davamiyyət probleminin, həmçinin şagirdlərin məktəblərdə qarşılaşadığı zorakılıq hallarının qarşısını alacaqlarını düşünürlər.

Bu yüksək texnologiya ilə təchiz olunmuş cihazlar şagirdlərin maraqlarını cəlb etmək, həmçinin real vaxt ərzində geri dönüş edə bilmələri üçün müxtəlif funksiyalara sahib olacaqlar. Şagirdlər bu robotları evdən idarə edə biləcək, dostları ilə ünsiyyət qura, məktəb binasında istədikləri kimi hərəkət edə və müxtəlif fəaliyyətlərdə rahatlıqla iştirak edə biləcəklər. Texniki cəhətdən yüksək özəllikləri olan bu robotlar ikitərəfli kamera, mikrofon və digər vasitələrlə təchiz olunmuşdur.

Əslində Yaponiyada uzun müddətdir ki, fiziki qüsurlu uşaqlar üçün təhsil prosesində müxtəlif texnoloji vasitələrdən istifadə olunur. Bu yeni layihə isə sosial problemlərlə əlaqəli həll yolu kimi düşünülən proqramdır.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, bu gün texnologiyanın təhsildəki rolu danılmazdır. Pandemiya şəraitində distant təhsil prosesində ölkələr müxtəlif problemlərlə qarşılaşdılar. Rəqəmsallaşmanın sürətlə artığı bu dövrdə texnologiyanın müxtəlif sahələrdə, həmçinin təhsildə aktiv istifadə olunması həm alqışlanmalı, həm də ciddi nəzarət olunmalıdır.

Yaponiyada həyata keçirilməsi planlaşdırılan "robot şagird" layihəsini texnologiya ilə təhsilin kəsişməsinin pik nöqtəsi hesab etmək olar. Layihənin nəticəsi gözlənilən effekti verərsə gələcəkdə geniş istifadə olunacağına şübhə yoxdur.

Bayramov Ruslan

İnsanlar daima aid olduqları cəmiyyətdə hər hansı bir peşəyə sahib olaraq müəyyən status qazanmaq istəyirlər. Bu proses adətən təhsil vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Ona görə də insanın müəyyən səviyyədə təhsilə sahib olması şərtdir. Çünki o, aldığı təhsil səviyyəsindən asılı olaraq təkcə özünə deyil, həm də ətrafına, cəmiyyətə fayda verə bilər.

Elm və texnologiyanın sürətli inkişafı sənaye müəssisələrində yüksək ixtisaslı kadr ehtiyacına tələbatı artırır. Əmək bazarının bu ehtiyacı peşə təhsilinin inkişafını hər gün daha da zəruri edir. Peşə təhsilinin əsas məqsədlərindən biri sənaye müəssisələrinin ehtiyac duyduğu işçi qüvvəsinin qısa zamanda təcrübə mühitində hazırlanmasıdır. Peşə təhsili müəyyən peşələri öyrənməkdə və karyera qurmağa imkan verəcək bacarıqlar qazandıran təhsil formasıdır. Bütün təhsil pillələrinin ümumi məqsədi insanı gələcəyə hazırlamaq, öyrənmə mühitini təmin etmək, bilik və bacarıqları, həmçinin arzu olunan məqsədlərə çatmağı təmin etməkdir. Fərdlərin təhsili, xüsusən də, peşə yönümlü təhsil çox önəmli olduğu üçün bu sahədə lazımi bilik və bacarıqların formalaşdırılması istiqamətində addımların atılması müvafiq təhsil müəssisələri tərəfindən həyata keçirilməlidir.

Əsrimizdə informasiya texnologiyalarının inkişafı təhsil prosesinin mühüm tərkib hissəsi olaraq özünü göstərir. Peşə təhsili akademik biliklərdən daha ziyadə praktik bacarıqları inkişaf etdirir. Belə ki, bu təhsil formasında təhsilalanlar təhsil müddətində müəyyən sənət və ya bacarıq öyrənirlər. Sənaye dünyası peşə təhsilinin inkişafına xüsusi önəm verir. Peşə təhsilini uzunmüddətli təhsil prosesinə alternativ olaraq görmək olar.

            Dünya ölkələrinin peşə təhsili təcrübəsinə baxdıqda görürük ki, Almaniya, Avstriya və İsveçrə peşə təhsilinə xüsusi önəm verir. Avropa Birliyi ölkələri xüsusən də Almaniya “dual peşə təhsili modeli”ndə (iş əsaslı peşə təhsili) praktiki baxımdan çox öndədir. Həmçinin Çində, Hindistanda və Rusiyada da bu sahədə çox ciddi addımlar atılıb.

            Araşdırmalar göstərir ki, artıq peşə təhsili müasir dövrün tələblərindən biri hesab olunur. Belə ki, nəzəri biliklərlə yanaşı peşə biliklərinin inkişafı əmək bazarı ilə peşə təhsilinin əlaqəsinin gücləndirilməsi, ömürboyu öyrənmə yanaşması təhsilin səmərəliyinin artırılmasında xüsusi rol oynayır.

            Dünyada peşə təhsili iş dünyası, əmək bazarı və təhsil müəssisəsinin qarşlıqlı əlaqəsi hesabına həyata keçilir. Peşə təhsili fərdin iqtisadi və sosial həyatın müxtəlif sahələrində olan, o cümlədən, texnoloji bacarıqlarla əlaqəli inkişafını təmin edir. Yeni yaradılmış müəssisələr yüksək bacarıqlı peşə hazırlığı tələb edir. Bu baxımdan peşə təhsili alan şəxslər gələcəkdə onlar üçün iş tapma imkanlarının yüksək olduğuna inana bilərlər.

            Bu gün elmin və texnologiyanın fonunda sənayenin inkişafı paralel olaraq ixtisaslı kadrlara ehtiyacı artırır. Bu ehtiyacı qarşılamaq üçün müasir standartlara cavab verən peşə təhsili müəssisələrinin  yaradılmasına çox ciddi ehtiyac duyulur.

            Avropa birliyinin ən güclü iqtisadiyyatına sahib olan Almaniya və Fransanın peşə təhsili sistemləri arasında ciddi fərqlər var. Eyni zamanda Asiya ölkələrində, xüsusən, Türkiyə, İsrail, Koreya və İordaniya kimi ölkələrdə ötən əsrin 80-ci illərindən peşə təhsilinə diqqət kifayət qədər artıb.

            Ölkələr peşə təhsilinin keyfiyyətini artırmaq, onu daha cəlbedici formaya gətirmək, həmçinin iş dünyasına töhfə vermək üçün müəyyən addımlar atırlar. Çünki peşə təhsili məşğulluq imkanlarının genişləndirilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir.

            Digər təhsil formalarından fərqli olaraq peşə təhsili alan tələbələrin əldə etdikləri bacarıqlara uyğun olaraq iş tapmaq imkanları yüksəkdir. Çünki onlar praktik olaraq bacarıqları öyrənir və asanlıqla öz işlərində onu tətbiq edirlər.

Sənayeləşmə inkişafın ən mühüm elementlərindən biridir. Bu səbəbdən də ölkəmizdə xidmət və istehsal sahələrində texnoloji inkişafa uyğun, peşəkar bilik və bacarıqlarla təchiz edilmiş insan resurslarına ehtiyac getdikcə artır. Bu ehtiyacı qarşılamaq üçün müasir texnologiya ilə işləməyi bacaran, həmin texnologiyanı inkişaf etdirən və gündəlik həyatımıza uyğunlaşdıran ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi üçün peşə təhsili müəssisələrinə ehtiyac var. Müəssisələrlə əməkdaşlıqda işçi qüvvəsi bazarının ehtiyac duyduğu ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi, peşə təhsili sisteminin dəstəklənərək inkişaf etdirilməsi və yayılması lazımdır. Bu, inkişafın sürətləndirilməsi, məşğulluğun artırılması və ölkənin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu əhəmiyyəti cəmiyyətin bütün təbəqələri dərk etməlidir. Texnoloji inkişafla ayaqlaşmaq üçün dünyada olduğu kimi ölkəmizdə də peşə təhsilinin inkişafına ciddi ehtiyac var.

Ölkəmizdə də son illərdə peşə təhsilinin inkişafının təmin edilməsi məqsədilə müəyyən addımlar atılıb. Belə ki, ölkə Prezidenti Cənab İlham Əliyevin 2016-cı il 20 aprel tarixli Fərmanına əsasən, Təhsil Nazirliyi yanında Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi yaradılıb. Agentlik Azərbaycan Respublikasında ilk peşə-ixtisas təhsili sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və əlaqələndirilməsini, o cümlədən peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin fəaliyyətinin təşkil edilməsini təmin edir. Dövlət səviyyəsində peşə təhsilinə göstərilən diqqət, qayğı bu sahəyə olan marağı artırır. Məlumat üçün demək olar ki, 2021-ci ildə elektron tələbə qəbulu 66 peşə təhsili müəssisəsində 120 ixtisas üzrə aparılıb. Ötən illə müqayisədə qəbul olanların sayı 12 faiz artıb. 2021-2022-ci tədris ilində ilk dəfə olaraq 4 regionda 6 peşə təhsili müəssisəsində yüksək texniki peşə təhsilinə 15 ixtisas üzrə tələbə qəbulu həyata keçirilib. Həmçinin son “son 5 ilin rəqəmlərinə baxsaq, görərik ki, hər il peşə təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu 10 faizdən çox artıb. Bu tendensiya belə də davam edəcək. "Azərbaycan Respublikasının 2022-2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası"nda da peşə təhsili sahəsində tələbə qəbulunun artırılması nəzərdə tutulur. 2026-cı ildə 2021-ci illə müqayisədə tələbə sayı təxminən 50 faiz artacaq. Yəni, təqribən tələbə sayı 28 minə çatacaq. Bu, bizim üçün çox böyük hədəfdir. 2022-2023-cü tədris ilində bizim tələbə qəbulumuz 19 min olub. Hazırda biz 2023-2024-cü il üçün tələbə qəbulunu planlaşdırırıq. Müvafiq qurumlarla razılaşdırma mərhələsindəyik. Bu il 26 min yerin ayrılması nəzərdə tutulur.” (Peşə təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin direktor vəzifəsini icra edən, direktor müavini Ceyhun Kərəmovun müsahibəsi, APA)

Qeyd olunan məlumatlara əsasən demək olar ki, ölkəmizdə də bu sahədə dünya praktikasına əsaslanan addımlar atılmaqdadır. Bu da gələcəkdə peşə təhsilinin önəminin ölkə səviyyəsində də inkişafının təmin edilməsinə xidmət edir.

“Bəziləri pul qazanmaq üçün müəllimlik edər,

                                      Bəziləri isə fərq yaratmaq üçün ... .”

(Harry K. Wong)

Müasir dünyada baş verən inkişaf təhsil müəssisələrindən də yan keçmir. Həyatımızın müxtəlif sahələrində olan inkişaf göstərir ki, təhsil, onun həyata keçirilmə forması olan öyrətmə və öyrənmə yalnız məktəblərlə kifayətlənə bilməz. Artıq məkan və zaman fərqi olmadan bu proseslər həyatımızın bir parçası halına gəlmişdir. Öyrənmənin belə geniş formada yayıldığı bir zamanda məktəblərin yenidən dizayn olunmasına çox ciddi ehtiyac var. Belə ki, təhsil müəssisələri öz məqsədlərinə yenidən baxmalı, dünyada gedən inkişafı nəzərə almalıdırlar. Eyni zamanda tədris proqramları gələcəyin insan kapitalı olan şagirdlərdə müasir dünyanın tələb etdiyi bacarıq və qabiliyyətləri formalaşdırmağı hədəfləməlidir.

            Məktəbin uğurunun təməlində o məktəbin akademik heyətinin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. PİSA-nın yaradıcısı Andreas Şleyxerin dediyi kimi:”Təhsilinin keyfiyyəti müəllimlərinin keyfiyyətindən üstün olan təhsil müəssisəsi yoxdur.”

Məktəbi bir dünya kimi görsək o dünyanın mərkəzində sinif otağı durur. Təhsil sistemində əldə edilən uğur effektiv sinif idarəçiliyinə, bu idarəçiliyin fonunda formalaşan keyfiyyətli tədris prosesinə bağlıdır. Təlim-tərbiyənin həyata keçirildiyi sinfin doğru idarə olunması çox önəmlidir. Sinfin idarə olunması əslində elə təhsil sisteminin idarə olunmasıdır. Çünki təhsilə gedən yol sinifdən başlayır.

Sinif mühiti həm müəllimlərin, həm də şagirdlərin akademik, sosial-emosional bacarıq və qabiliyyətlərinin formalaşdığı məkandır. Sinifdə müəllimlər və şagirdlər bir-birinə təsir edən və bu təsirdən təsirlənən fərdlərdir. Təhsil sadəcə diplom almaqla bitmir. Əslində ən yaxşı müəllim elə ən yaxşı tələbədir. Çünki tələbələr müəllimlərində davamlı öyrənməni gördükdə onlarda da ömürboyu öyrənmə istəyi formalaşar.

Müasir dövrümüzdə effektiv öyrənmə çox önəmlidir. Öyrənmə mühitinin formalaşdırılması üçün isə hər bir şagirdin öyrənmə qabiliyyəti fərdi şəkildə nəzərə alınmalıdır. Belə ki, şagirdlər müxtəlif öyrənmə tərzinə sahib olurlar. Müəllim bu fərqlilikləri müəyyən etməyi bacarmalı və dərs prosesində bu nüansları nəzərə almalıdır.  

Dərs izah etmək, öyrətmək əslində bir sənətdir. Bu sənət effektiv öyrənmə mühitinin yaradılması üçün çoxcəhətli biri metod hesab edilə bilər.  Mövlanə Cəlaləddin Ruminin dediyi kimi: “Sən nə qədər bilirsən-bil, sənin bildiyin qarşındakının anladığı qədərdir.”  Belə ki, anlamaq üçün aydınlıq gətirən, öyrənmə prosesinə əyləncə qatan müəllim qarşısındakını öyrətmədə uğurlu ola bilir. Tanınmış Amerikalı təhsil araşdırmaçısı, “Effektiv Sinif İdarəetmə Strategiyaları” kitabının müəllifi Robert Marzanoya görə 50% öyrənmə qabiliyyəti olan bir şagird produktiv öyrənmə mühitində o qabiliyyətini 63%-ə qədər inkişaf etdirə bilər.

            Keyfiyyətli tədrisin həyata keçirilməsi üçün sinfin idarəolunması bir zərurətdir. İnsanın peşəsinə olan münasibəti onun bacarıqlarına təsir edir və bu da şagirdlərin nailiyyətində özünü göstərir. Auditoriyada olan şagirdlər müəllimin fənninə olan sevgisini, həvəsini hiss etdikdə dərs prosesi daha effektiv olur. Bir sözlə müəllim öz peşəsini sevdiyi zaman onu sevdirməyi bacaracaqdır.

Müəllim və şagirdlər arasındakı ünsiyyət amili sinfin idarə olunmasında başqa bir faktordur. Müəllimin şagirdləri ilə qurduğu sözlü və sözsüz ünsiyyət şəxsiyyətin formalaşmasında, həmçinin akademik uğurun əldə olunmasında xüsusi rol oynayır. Dərs boyu diqqət yalnız bir əşyaya, yaxud da şagirdə və ya lövhəyə baxmaqla keçərsə, sinfin idarə olunmasında müəyyən problemlər yarana bilər. Dərs sinifdə olan bütün şagirdlərlə göz təması qurularaq, şagirdlərin hamısı diqqət mərkəzində olduqlarını hiss etdikdə daha effektiv olur. Həmçinin ünsiyyət problemləri xoşagəlməz davranışların yaranmasına və şagirdlərdə motivasiyanın aşağı düşməsinə səbəb olur.

Effektiv dərsin təşkil olunmasında əhəmiyyətli məsələlərdən biri də müəllimin öz dərsinə hazır olmasıdır. Belə ki, sinifdəki bir çox problemlər heç bir hazırlıq görmədən sinif otağına daxil olunduğu zaman ortaya çıxır. Odur ki, dərs planının əvvəlcədən hazır olması və hər zaman ehtiyat planın olması o dərsi daha produktiv edir. Müəllimin əvvəlcədən şagirdlərinə keçəcəyi fənnin, mövzunun önəmini, həyatımızdakı rolunu izah etməsi şagirdlərin marağını artırır. Eləcə də müəllim növbəti dərsdə keçəcəyi mövzu haqqında şagirdlərinə ətraflı məlumat verərsə, bu dərsdəki qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırar.

Müəllim-şagird münasibətləri şagirdlərin akademik nailiyyətlərinə, həmçinin sinfin idarə olunmasına müsbət təsir göstərir. İstər dərs prosesində, istərsə də dərsdən kənar vaxtlarda şagirdlərinə dəyər verdiyini hiss etdirən müəllimin dərsinə heç bir şagird biganə qalmaz. Sevgi, dəyər sinif idarəçiliyində sehrli dəyənək kimidir. Şagirdləri ilə sevgi bağı quran müəllimlər üçün sinfin idarə olunması çox asan olur. Müəllim şagirdinə dəyər verməlidir. Şagird şəxsiyyətdir və müəllimlə bərabərdir. O özünün alçaldıldığını, dəyər verilmədiyini hiss etdiyi an onu itirəcəksiniz.

Nümunə ola bilmək təlim-tərbiyədə çox önəmli yerə malikdir. Bu sinfin idarə olunmasında da xüsusi əhəmiyyətə səbəb olur. Müəllimin çalışqanlığı, ünsiyyət tərzi, hərəkətləri, yanaşmaları şagirdə, həmçinin sinfin atmosferinə təsir göstərir. Geyim tərzi, dərsə olan münasibət  çox önəmlidir. Şagirdlər üçün müəllim bir örnəkdir. Çox vaxt şagirdlər müəllimin dediklərindən daha çox etdiklərinə baxırlar. Bizim onların ​​xəyal dünyasını zədələməyə haqqımız yoxdur.

Effektiv sinif mühitinin, dərs prosesinin təməllərindən biri də müəllimin sinfə nəzarət etməsidir. Yaxşı idarə olunan sinifdə şagirdlərin daxili motivasiyaları yüksək olur, bu da uğurlu olmalarına səbəb olur. Eyni zamanda müəllim sinfə nəzarəti artırmaq üçün şagird mərkəzli dərs prosesi təşkil etməlidir.

Sinifdə qaydaların tətbiqi, həmçinin o qaydaları şagirdlərlə birgə formalaşdırmaq dərsin keyfiyyətinə, sinfin idarə olunmasına müsbət təsir göstərir. İstənilən cəmiyyətdə qaydalar formalaşdıraraq o qaydalara əməl olunmasına ciddi ehtiyac var. Həmçinin qaydaları məktəbə, sinif otağına, dərs prosesinə də daşımağa ehtiyac var. Bu qaydaları şagirdlərlə birgə formalaşdırmaq onların həmin qaydalara əməl etməsinə təsir edir.

Ardıcıllığı qoruyaraq davamlılıq  keyfiyyətin təməl prinsiplərindəndir. Müəllim dərs prosesində ardıcıllığı qoruyarsa şagirdlərin də motivasiyaları artar. Həmçinin dərs prosesini canlı saxlamaq üçün şagirdlərin diqqətinin dağılmamasını təmin etmək lazımdır. Araşdırmalara görə şagirdlər sinifdə 20 dəqiqə diqqətlərini toplaya bilirlər. Dərs müddəti isə daha çoxdur. Bu dövrdə şagirdin diqqətini cəlb etmək üçün zarafatlar etmək, fərqli mövzularla bağlı nəsə danışmaq diqqət dağınıqlığını aradan qaldıra bilər. 45-60 dəqiqə boyunca şagirdlərin diqqətini cəmləmək çox çətin olduğu qədər  də vacibdir. Şagirdlərin aktiv iştirak etdiyi dərs prosesində öyrənmənin səviyyəsi artar. Çünki öyrənmə şagirdlərin də iştirak etdiyi dərs mühitində baş verir. Dəsrlərin müxtəlif vasitələrlə görüntülü və s. formada təşkili dərsin keyfiyyətini və uzun müddətliyini artırır. 

Rahat və xoşbəxt mühit şagirdlərin öyrənməsi üçün çox önəmlidir. Şagirdin sinifdə özünü rahat hiss etməsi, həmçinin dərs zamanı etdiyi xətaların doğru üslubla düzəldilməsi həmin o şagirdlə, həm də digərləri ilə ünsiyyətdə olan problemləri həll etməkdə olduqca vacibdir. Şagird sinifdə özünü rahat və sözün əsl mənasında xoşbəxt hiss etdiyi an müəllimdən öyrənir. Diskomfort bir mühit öyrənmə prosesini çətinləşdirir. Şagirdlərin öyrənməsini asanlaşdıran, vaxtdan səmərəli istifadələrini, həmçinin sinifdaxili münasibətlərin təşkili tədris prosesini daha səmərəli qurmağa kömək edir.

Yuxarıda qeyd olunan özəlliklərlə yanaşı müəllimin sinifdəki hərəkəti, vaxtın düzgün idarə olunması, səs tonu, müraciət forması və s. xüsusiyyətlər sinfin idarə olunmasında, effektiv dərsin təşkilində önəmli təsir bağışlayır. Həm şagirdlərin, həm də müəllimlərin zamanlarının çox hissəsinin keçdiyi yer sinifdir. Sinif həm də öyrənmə üçün qurulmuş bir məkandır. Onun idarə olunması əslində elə öyrətmənin və öyrənmənin, gələcəyimizin, gəncliyimizin idarə olunması, doğru istiqamətləndirilməsidir.

Görkəmli alimimiz Xudu Məmmədov müəllim şəxsiyyətini sadəcə məktəblə, siniflə məhdudlaşdırmayaraq deyir:”Müəllim yalnız dərs deyən, sadəcə olaraq bir-iki saat sinif otaqlarında şagird və tələbələrlə təmasda olan şəxsiyyət, adi tərbiyəçi deyil. O, zaman və gənclik arasında körpü yaradan, öz şəxsiyyəti ilə nümunə olan, sabahın qurucularını hazırlayan, millətin gələcəyi üçün böyük məsuliyyət daşıyan bir varlıqdır.”

Bayramov Ruslan

Hekayə oxumaq, danışmaq bütün dövrlərdə və mədəniyyətlərdə özünəməxsus yeri olan bir ənənədir. Hekayə danışmaq uşaqlarda fərqli bacarıqların və keyfiyyətlərin inkişafına səbəb olur. Hekayə oxumağın müxtəlif faydaları var. Belə ki, dünyanın hər yerində uşaqlar hekayə dinləməyi çox sevirlər. Onlar sevimli qəhrəmanları haqqında çox bilmək istəyirlər. Həmçinin onları təqlid etməyə çalışırlar. Uşaqlara müxtəlif məzmunlu hekayələr oxumaqla, oxutmaqla nəzakət, cəsarət, dürüstlük və s. xüsusiyyətləri kiçik yaşdan aşılamaq olar.

Hekayə oxumağın müsbət təsirləri var. Belə ki, uşaqlarda öz keçmişləri və mədəniyyətləri haqda məlumat almaq imkanı yaradır. Övladlarımıza öz keçmişləri haqqında hekayələr oxumaq onlara öz dəyərlərini aşılamağa kömək edir.  Həmçinin hekayə oxumaq uşaqlarda şifahi nitq bacarıqlarını, söz ehtiyatını inkişaf etdirməyə kömək edir. Hekayə oxumaq, dinləmək uşaqlarda sözlərin düzgün tələffüzünü də formalaşdırır.

Həmçinin hekayə oxumaq dinləmə bacarıqlarının da inkişafına kömək edir. Əksər uşaqlarda diqqət dağınıqlığı olur və uzun müddət fikirlərini hər hansı bir mövzuya, əşyaya cəmləyə bilmirlər. Hekayə oxumaq onların həm dinləmə, həm də dinlədiklərini anlama qabiliyyətlərinə müsbət təsir göstərir.

Hekayə oxumaq, dinləmək, yaradıcılığı, təxəyyül gücünü inkişaf etdirir. Hekayəni dinləyərkən uşaq o obrazları, məkanı təsəvvür etməyə çalışır. Bu yaradıcılıq qabiliyyətinin daha da artmasına kömək edir.

Hekayə oxumaq həm də yaddaşı inkişaf etdirir. Bəzən hekayəni oxuyub, bir-neçə gün sonra anladılması istənilə bilər. Həmçinin hekayəni müəyyən yerə qədər danışmağı istəməklə yaddaşın və diqqətin inkişafını təmin etmək olar.

Biz övladlarımıza hekayə oxumaqla, oxutmaqla onlarda yuxarıda qeyd etdiyimiz müxtəlif qabiliyyətlərin inkişafını uşaq yaşlarından təmin edə bilərik.  Həmçinin onlarda gələcəkdə kitab oxumaq kimi bir vərdişi də formalaşdıra bilərik ki, bununla bağlı fikrimizi  Amerika Birləşmiş Ştatlarının keçmiş prezidenti olmuş Con Kennedinin xanımı Kennedi Onassisin söylədiyi fikirlə tamamlamaq yerinə düşər: ”Övladınızın təfəkkürünü inkişaf etdirəcək bir çox şey vardır, amma bunlardan ən önəmlisi ona kitab sevgisi aşılamaqdır.”

               Bayramov Ruslan